Powstanie Samopomocy Wojska (Stowarzyszenia Polskich Kombatantów)
Początek organizowania Samopomocy Wojska przypadł na lato 1945 roku. 25 sierpnia 1945 roku odbyto się w Londynie – za aprobatą szefa Sztabu, gen. S. Kopańskiego – pierwsze zebranie Komitetu Organizacyjnego. Pracami Komitetu (nazwanego później Centralnym Komitetem Organizacyjnym) kierowało trzyosobowe Prezydium. Przewodniczącym byt ppłk dypl. Aleksander Jedziniak, wiceprzewodniczącym kpt. Bolesław T. Łaszewski, zaś sekretarzem – kpt. dypl. Jan Maśliński. Członkami Komitetu byli również: Jerzy Bacciareli, Wacław Chrząstowski, Józef Drabik, Bolesław Gawin, Stanisław Jordanowski, Bolesław Kotowski, Jan Lamkowski, Henryk de Lapierre, Tadeusz Lisicki, Andrzej Madeyski, Stanisław Patkowski, Oskar Pompę, Adam Rudzki, Kornel Skąpski i Jerzy Szymański, a nieco później Henryk Piątkowski i Jan Lipski. Siedziba Komitetu mieściła się w pomieszczeniach Sztabu Głównego PSZ, przy Ashley Gardens w Londynie.
Komitet sprecyzował cele przyszłej organizacji kombatantów:
a) powołanie, w porozumieniu z władzami wojskowymi i przy ich technicznej pomocy, organizacji, która po demobilizacji przekształciłaby się w związek b. wojskowych na emigracji.
b) położenie podstaw materialnych dla takiego związku
c) stworzenie, jeszcze w ramach wojska, organizacji, która by mogła pertraktować w sprawach dotyczących przyszłości żołnierzy – bez angażowania w to władz wojskowych
d) uzyskanie organizacji, która mogła by służyć pomocą żołnierzowi w momencie przechodzenia do życia cywilnego, bronić jego interesów jako pracownika, ułatwiać znalezienia zatrudnienia”.
Powstanie zaczątków przyszłej organizacji SPK było rezultatem aktywności samych żołnierzy. Nie był to skutek rozkazów narzuconych z góry. Zarazem jednak podkreślić trzeba, że idea ta spotkała się z pełnym zrozumieniem i poparciem ze strony Naczelnego Dowództwa PSZ. We wrześniu 1945 roku szef Sztabu Naczelnego Wodza, gen. S. Kopański wydał rozkaz, w którym podkreślał:
„Decyzją Naczelnego Wodza została zaaprobowana myśl stworzenia Samopomocy Wojska, jako stowarzyszenia społecznego, mającego na celu roztoczenie opieki nad wszystkimi żołnierzami i byłymi żołnierzami wojska i ich rodzinami”.
17 października 1945 roku ukazał się pierwszy numer „Biuletynu”, wydany przez Komitet Organizacyjny Samopomocy Wojska. Na łamach „Biuletynu” wyjaśniono przyczyny, które spowodowały tworzenie zrębów organizacji kombatanckiej: „Chociaż wojna się skończyła, my nadal pozostajemy w szeregach na obczyźnie. Nie wiemy i nikt spośród swoich i obcych nie potrafi nam wyjaśnić, jak długo potrwa ten stan… Pozostaje więc zagadnienie, jak sobie zorganizować życie i pracę w warunkach pobytu za granicą, w okresie między zwolnieniem z wojska, a powrotem do Kraju (…) Wobec niepewności naszych losów oraz wiedząc, z jakim trudem powstaje sprawna organizacja – musimy organizować się już dzisiaj”.
23 października 1945 roku, na zebraniu Komitetu Organizacyjnego Samopomocy Wojska przyjęto uchwałę organizacyjną o powołaniu do życia Stowarzyszenia „Samopomoc Wojska”. Cele i organizację Stowarzyszenia zawarto w projekcie Statutu, załączonym do uchwały. Postanowiono rozpocząć „w terenie prace organizacyjne, celem utworzenia oddziałów i kół Stowarzyszenia, wyboru ich władz, wyboru władz centralnych Stowarzyszenia oraz zatwierdzenia przez Walny Zjazd Delegatów Statutu Stowarzyszenia”. Do czasu odbycia Walnego Zjazdu Delegatów i wyboru władz, pracami „Samopomocy” kierować miał Centralny Komitet Organizacyjny. Realizację uchwał powierzono Sekretariatowi, w składzie: ppłk dypl. Aleksander Jedziniak (sekretarz), mjr Edward Narkowlcz (skarbnik) oraz kpt. dypl. Jan Maśliński i por. Andrzej Madeyski
Organizatorzy Samopomocy Wojska kładli szczególny nacisk na stworzenie organizacji, która potrafiłaby rozwiązać różnorakie potrzeby żołnierzy przechodzących do życia cywilnego. Zdawano sobie sprawę, że demobilizacja postawi żołnierzy (którym byt dotychczas zapewniało wojsko) wobec dramatycznych pytań – co dalej?; wobec wyzwań stawianych przez życie – w często nieprzyjaznym, nowym środowisku. Dlatego już wtedy przewidywano utworzenie, w ramach Stowarzyszenia, działu pośrednictwa pracy, udzielanie porad prawnych, ochronę przed wyzyskiem na rynku pracy. Planowano rozwinąć działalność gospodarczą, dającą zatrudnienie członkom Stowarzyszenia. Miała ona stanowić podstawę finansową pracy organizacji. Spodziewano się uzyskać poparcie ze strony brytyjskiej organizacji kombatanckiej – Royal British Legion – oraz związków zawodowych. Ale powstająca organizacja miała być dla swych członków przede wszystkim szkołą społecznego myślenia i demokracji. W życiu wewnętrznym obowiązywać miały zasady powszechności, równości i właśnie demokracji.
Formalne powołanie Stowarzyszenia nastąpiło podczas I Zjazdu Delegatów w „Orle Białym” w Londynie, w dniach 23-24 maja 1946 roku. Przybyło nań 96 delegatów reprezentujących jedenastotysięczną rzeszę członków, zorganizowanych w 80 kołach (koła powstałe na terenie Niemiec były reprezentowane przez kilku pełnomocników); 2 Korpus we Włoszech nie był jeszcze wtedy objęty akcją Komitetu Organizacyjnego. W obradach uczestniczyli m.in. szef Sztabu gen. Kopański i prezes Światowego Związku Polaków za Granicą B. Hełczyński. Zjazdowi przewodniczył płk Henryk Piątkowski. W prezydium, obok oficerów, zasiadało też trzech podoficerów.
I Zjazd delegatów określił charakter ideowy związku i jego cele; uchwalił Statut. Podczas Zjazdu przyjęto ostateczną nazwę nowej organizacji – Stowarzyszenie Polskich Kombatantów.
„Celem SPK – głosił podstawowy paragraf pierwszy Statutu – jest zespolenie wysiłków dla dobra Polski i ogółu członków w dziedzinie ideowej, kulturalnej, opieki społecznej i gospodarczej. SPK ma na celu:
a) w dziedzinie ideowej:
b) w dziedzinie kulturalnej:
c) w dziedzinie społecznej:
d) w dziedzinie gospodarczej:
Te zapisy Statutu SPK potwierdzają, że Stowarzyszenie nie pretendowało do miana organizacji stricte politycznej. Zarazem uznawano istnienie legalnych władz Rzeczypospolitej na Uchodźstwie oraz partii o różnych orientacjach. Skupiając tysiące członków, SPK miało być moralnym zapleczem dla aktywności czynników politycznych, a zarazem pośrednikiem między władzami politycznymi, a rozproszonymi rzeszami emigrantów. SPK, będąc sumieniem środowiska byłych wojskowych, zachowywało sobie prawo do głośnego, nieskrępowanego wypowiadania się w najżywotniejszych sprawach Polski i Polaków. Jako reprezentant dużej części emigracji, stało na stanowisku, że ma prawo i obowiązek wyrażać opinie środowiska kombatantów i że opinie te powinny wpływać na działania i decyzje czynników politycznych RP.
Statut potwierdzał demokratyczny charakter Stowarzyszenia:
„Stowarzyszenie Polskich Kombatantów jest organizacją społeczną o charakterze samopomocowym, opartą o zasady powszechności i demokracji”, a „podstawy kierowania działalnością SPK stanowi wola ogółu członków wyrażona w sposób przewidziany statutem”.
Za podstawowe ogniwo organizacyjne SPK uznano koło, skupiające członków zamieszkujących w bezpośredniej bliskości. Zadaniem koła SPK – w myśl Statutu – miała być „realizacja celów SPK na obszarze swojego działania”. W początkowym okresie pojęcie kota SPK tożsame bvło z nazwą jednostki wojskowej. Dopiero 2 biegiem czasu, w miarę jak dziesiątki tysięcy żołnierzy przechodziły do życia cywilnego, koła nabierały charakter ogniw lokalnych SPK. Kota na terenie jednego państwa tworzyły oddział SPK, traktowany jako autonomiczne ogniwo Stowarzyszenia. Najwyższym organem na terenie działania oddziału miał być walny zjazd, wybierający radę oddziału, a ta – ze swego grona – zarząd oddziału. Na szczeblu władz głównych SPK najwyższą władzą był walny zjazd SPK, zwoływany co trzy lata. Do kompetencji walnego zjazdu należało ustalanie podstawowych założeń pracy SPK, wybór i odwoływanie członków Rady Głównej SPK i Głównej Komisji Rewizyjnej, rozpatrywanie i zatwierdzanie sprawozdań Rady Głównej oraz sprawozdań i wniosków Głównej Komisji Rewizyjnej, a także uchwalanie zmian w Statucie SPK. Do zastrzeżonych uprawnień walnego zjazdu należało decydowanie o ewentualnym rozwiązaniu SPK i trybie przeprowadzenia likwidacji. Postanowienia Statutu, przyjętego podczas I Zjazdu SPK w maju 1946 roku, pozostały w swym zasadniczym kształcie aktualne po dzień dzisiejszy. Na postanowieniach Statutu SPK z maja 1946 roku, zmodyfikowanych podczas następnego Walnego Zjazdu w 1947 roku, wzorowane będą statuty oddziałów Stowarzyszenia, w tym – w pierwszym rzędzie – Statut Oddziału SPK Wielka Brytania.
I Walny Zjazd wybrał Radę Główną, która następnego dnia ukonstytuowała się następująco: przewodniczący – płk dypl. Henryk Piątkowski, wiceprezesi – kpt. Mikołaj Pankiewicz i plut. Jan Pudło, sekretarz – kpt. Tadeusz Drwęski, zastępca sekretarza – plut. Tadeusz Źywiak.
Następnie Rada wybrała Komitet Wykonawczy (tak wówczas nazywano Zarząd Główny) w następującym składzie: prezes – ppłk dypl. Aleksander Jedziniak; wiceprezesi – kpt. Bolesław T. Łaszewski (sprawy ogólne); kpt. Jan Wł. Gumiński (sprawy gospodarcze); sekretarz generalny – kpt. dypl. Jan Maśliński; członkowie – kpt. dypl. Zdzisław Dołęga-Jasiński (sprawy organiz.), ppor. Narcyz Jokisz (sprawy zlecone), ppor. Stefan fc. ochtin (dział informacyjny), ppor. Jan Rawicz-Radomyski (dział wydawniczy), por. Adam Rudzki (dział osiedlenia 1 zatrudnienia), kpt. Marian Wagner (dział finansowy).
Przewodniczącym wybranej przez Zjazd Głównej Komisji Rewizyjnej został kpt. Antoni Nycz, a członkami – plut. Alfred Bartel i ppor. Stanisław Lewicki.
W związku z przyjazdem do W. Brytanii żołnierzy 2 Korpusu Rada Główna na posiedzeniu 17-18 grudnia 1946 dokooptowała do swojego składu 12 nowych członków, głównie z 2 Korpusu. Nastąpiła też zmiana składu Komitetu Wykonawczego. Czterej członkowie KW -N. Jokisz, S. Łochtin, A. Rudzki i M. Wagner – ustąpili, robiąc miejsce dla czterech żołnierzy 2 Korpusu. Wybrani zostali: Aleksander Blum, Leon Kowal, Zbigniew Trylski i Witold Zahorski.
Po II Walnym Zjeździe (17-21 czerwca 1947) prezesem został mjr Antoni Opel-Nowak z brytyjskiej strefy okupacyjnej Niemiec, który nie mógł jednak sprawować swoich funkcji, gdyż – mimo usilnych starań SPK – władze brytyjskie odmówiły mu prawa stałego pobytu w tym kraju. Zastępował go przez rok I wiceprezes Bolesław T. taszewski, który później na dwie kadencje (1948-49 i 1949-50) był wybierany prezesem.
Władze SPK, wybrane podczas I Zjazdu wykazały wiele energii w rozbudowie organizacji. W ciągu roku, dzielącego I Zjazd od II Zjazdu, liczba członków Stowarzyszenia wzrosła sześciokrotnie (!), z 11 do 65 tysięcy, a liczba kół pięciokrotnie, z 80 do 430. Było to wynikiem wejścia w skład SPK dziesiątków tysięcy nowych członków, wśród których wielką grupę stanowili członkowie Oddziału „Syrena”, utworzonego w miesiącach letnich 1946 roku na terenie działania 2 Korpusu Polskiego we Włoszech.
Komitet Wykonawczy wiele uwagi poświęcił palącej kwestii łączenia, po latach rozłąki, rodzin rozproszonych w obozach w Indiach, w Afryce, na Środkowym Wschodzie i w Niemczech. Dzięki tym między innymi wysiłkom, tysiące żołnierzy połączyło się z najbliższymi. Ważnym wydarzeniem umożliwiającym rozwinięcie działalności gospodarczej było zarejestrowanie SPK jako spółki handlowej prawa brytyjskiego (Polish Combatants’ Association Ltd.); nastąpiło to 19 października 1946 roku.
W okresie między zjazdami, władze SPK uczestniczyły w szerokiej dyskusji na temat PKPR, między innymi z udziałem bratnich Samopomocy – Lotniczej i Marynarki Wojennej. Na zebraniu Komisji Porozumiewawczej trzech Samopomocy, 2 sierpnia 1946 roku, ustalono wewnętrznie, że „PKPR jest rozwiązaniem bardzo ciężkim dla sprawy polskiej, nie mniej wydaje się być na razie jedynym”. W osiem dni później, 10 sierpnia 1946 roku, Rada SPK (Samopomocy Wojska) powzięła oficjalną uchwałę w sprawie PKPR. W punkcie drugim uchwały stwierdzano:
„Rada Stowarzyszenia stwierdza, że powołany do życia decyzją władz brytyjskich Polski Korpus Przysposobienia i Rozmieszczenia nie spełnia w okresie przejściowym wszystkich pokładanych w nim przez żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych nadziei.
Wobec zaistniałej sytuacji przymusowej, w jakiej znalazły się Polskie Siły Zbrojne, Rada wyraża opinię, że wszelkie rozwiązania zwalniające władze brytyjskie od konkretnych zobowiązań są dla żołnierza polskiego na obczyźnie niekorzystne. Nie znając również losu żołnierzy, którzy szukaliby innych poza PKPR rozwiązań, Rada wyraża sugestię, że w chwili obecnej, w istniejącej sytuacji, najmożliwszym do przyjęcia rozwiązaniem dla żołnierzy nie wracających w obecnych warunkach do Kraju, jest wejście do PKPR. W tym jednak wypadku należy dołożyć wszelkich starań, by PKPR, dając żołnierzowi przygotowanie do wykonywania zawodu, umożliwiał mu najrychlejsze przejście w najlepszych warunkach do życia cywilnego”.
SPK wraz z innymi polskimi organizacjami uczestniczyło w powołaniu do życia Zjednoczenia Polskiego w Wielkiej Brytanii. Pierwszy organizacyjny zjazd Zjednoczenia odbył się w dniach 23-24 lutego 1947 roku.
II Walny Zjazd Delegatów 3PK odbył się w Caxton Ha!! w Londynie, w dniach, i /-^.czerwca 1947 roku. Uczestniczyło w nim 245 delegatów, reprezentujących, poza Wielką Brytanią, trzy strefy okupacyjne w Niemczech, środowiska kombatanckie SPK w Belgii, Francji, Szwajcarii i ze środkowego Wschodu i Włoch, w sumie 284 kół zrzeszających 45,300 członków.
Zjazd zapisać się w historii SPK tym między innymi, że przyjęto na nim tezy ideowe organizacji, ujęte w dziesięciu skrótowych, lecz jakże wymownych punktach:
I. SPK – jest zrzeszeniem żołnierzy, którzy z wiarą w budowę lepszego świata wykonali swój obowiązek na polu walki w obronie wolności człowieka i narodów.
II. SPK – jest zrzeszeniem obywateli, którzy pełnią dalej swą służbę zmierzającą do tych samych niezrealizowanych dotąd celów, chcąc ofiarnie spełniać swoje obowiązki wobec Ojczyzny. SPK – zrzesza żołnierzy, którzy żyjąc na obczyźnie, dbają o zachowanie ducha polskiego i kultury narodowej.
III. SPK- jest zrzeszeniem żołnierzy-obywateli, wyznających zasady, na których oparła się chrześcijańska kultura i cywilizacja.
IV. SPK – jest zrzeszeniem żołnierzy, którzy czerpią swe siły z wiary w urzeczywistnienie zasad sprawiedliwości i prawa w pożyciu między narodami.
V. SPK- jest zrzeszeniem podtrzymującym tradycje żołnierzy wielkiej emigracji, w ich pielgrzymstwie do Wolnej Polski poprzez różne strony świata.
VI. SPK – jest zrzeszeniem, którego członkowie zachowują przyjazny stosunek do społeczeństwa udzielającego im gościny.
VII. SPK-jest braterskim zrzeszeniem b. żołnierzy polskich, którzy są przyjaciółmi swych towarzyszy walki o wspólne cele.
VIII. SPK- jest zrzeszeniem polskich żołnierzy, którzy przyjęli na siebie obowiązek niesienia pomocy wszystkim polskim uchodźcom i ich organizacjom.
IX. SPK – jest demokratycznym zrzeszeniem kombatantów, zorganizowanych na zasadach samopomocy, dla realizacji wspólnych zadań społecznych.
X. SPK- uznaje potrzebę swobodnej, twórczej myśli społecznej i politycznej”.
Tezom, uchwalonym w Caxton Hali, w czerwcu 1947 roku, Stowarzyszenie Polskich Kombatantów pozostaje wierne po dziś dzień.
Pierwsze zarządy SPK rozpoczęły od razu działalność samopomocową, ważną dla demobilizowanych żołnierzy, przeważnie bez znajomości języka, prawa i obyczajów tego kraju. Biuro Informacji i Porad (BIP) pod kompetentnym i życzliwym kierownictwem Adama Rudzkiego załatwiało setki spraw związanych ze szkoleniem zawodowym, zatrudnieniem, osiedleniem, emigracją, łączeniem rodzin i innych spraw wymagających interwencji u władz brytyjskich. W dziedzinie interwencji szczególnie zasłużył się dr Zbigniew Jordan.
Dział Wydawniczy dostarczał zamierzającym emigrować broszury zawierające pożyteczne informacje o zamorskich krajach osiedlenia. Rozpoczął też wydawanie Kalendarzyka Kombatanta, który wychodzi do dziś.
Swoją rolę spełniło również Biuro Paczek, ułatwiając wysyłanie pomocy rodzinom w Polsce. W dokupionym w styczniu 1948 r. trzecim budynku Domu Kombatanta na Queens Gate Terrace urządzono pokoje gościnne, w których byli żołnierze, przyjeżdżający do Londynu dla załatwienia różnych spraw, najczęściej wizowych, znajdowali tani nocleg.